RÖPORTAJ - Dil eleştirmeni Matthias Heine: «Cinsiyetlendirme, güçlülerin dilidir»

"Araştırmacılar bir sauropodun iskeletini incelediler," diye yakın zamanda büyük bir İsviçre günlük gazetesi bildirdi. Matthias Heine, "araştırmacılar" gibi kelimelerin geçtiği başlıkları sadece rahatsız edici bulmakla kalmıyor, bunları medyadan kovmayı tercih ediyor. "Büyük Dil Yeniden Düzenlemesi" adlı yeni kitabında, cinsiyete dayalı dilden kolay dile ve sözde "sözcüksüz" kullanımına kadar her türlü sözde ilerici yeni konuşmayı kınıyor.

Heine, "Die Welt" gazetesinin sanat bölümünde çalışıyor ve yıllardır dil değişimini inceliyor. Diğer şeylerin yanı sıra, Naziler tarafından icat edilen veya yeni anlamlar verilen terimler hakkında yazdı. Alarmist alt tonlara rağmen -Heine bir "toplumsal felaketten" bahsediyor- son kitabı, cinsiyet yıldızının icadından çok önce var olan dil değiştiriciler hakkında büyüleyici bir şekilde yazılmış bir hikaye.

Grimm Kardeşler'in büyük harfleri kaldırmak istediğini, Nazilerin Fraktur yazısına karşı çıktığını ve belirli dil reformcuları galip gelseydi "Vater" yerine "Fater" yazacağımızı öğreniyoruz. Heine'nin de belirttiği gibi, tüm bunlar her zaman ilerleme adına yayılmıştı, tıpkı bugün toplumsal cinsiyet dilinin yayıldığı gibi.

Bay Heine, yakın zamanda Adolf Hitler'in cinsiyet eşitliğini kullanan ilk Alman politikacı olduğu iddianızla bir tepkiye yol açtınız. Tepkiler sizi şaşırttı mı?

Hitler, makalede yanlışlıkla yazdığım gibi "Sevgili vatandaşlarım" gibi ifadeleri kullanan ilk politikacı değildi. Ama bunu bir merak olarak ilginç buldum. Niyetim, cinsiyetçiliğin destekçilerini biraz kızdırmaktı: Cinsiyetçiliğin özünde iyi bir şey olduğunu düşünmeyin. Tepkiyi hafife aldım. Bazı AfD temsilcileri, cinsiyetçiliğe karşı nihai argümanı bulduklarına inanıyorlardı. Solcular, onları Hitler ile ilişkilendirdiğim için acı içinde kıvrandılar. Diğerleri bana bunun ne olduğunu sordu: Hitler'i sempatik kılmaya mı çalışıyordum.

Belki de tepkiler bu kadar sertti çünkü cinsiyete dayalı dil eleştirisi genellikle sağcı ve gerici olarak kabul ediliyor. "Tageszeitung"a göre, cinsiyete dayalı dil yalnızca 60 yaş üstü erkeklerde nefes nefese kalmaya neden oluyor, oysa ki zararsız olduğu varsayılıyor. Neden nefes nefese kalıyorsunuz?

Çünkü bugün radikal, kimlik-politik bir sol dili yeniden yapılandırmaya çalışıyor. Alman dili yaklaşık 1.200 yıl önce ortaya çıktı; belki de var olmuş tek gerçek kamusal mülktür. Dilin bu mülkiyeti şimdi aniden kamulaştırılıyor. Erişim muazzam ve ayrıca devlet kurumlarından geliyor.

Kitabınızda, otoritelerin dili her zaman nasıl değiştirmeye ve arındırmaya çalıştıklarını anlatıyorsunuz. Mevcut girişimlerde yeni olan ne?

Artık sadece tek tek kelimelerle ilgili değil, Birinci Dünya Savaşı'ndan önce olduğu gibi, "Portemonnaie" gibi Fransızca kelimeler Almanya'da aniden tabu haline gelmişti. Şimdi aynı zamanda dilbilgisiyle de ilgili. İnsanlar "they" ve "them" gibi zamirler oluşturmaya çalışıyor, * gibi yardımcı semboller kullanıyor ve "Flüchtlinge" (mülteciler) yerine "Geflüchtete" diyor. Dilin yapısını değiştirmek istiyorlar; bu önceki dil düzenlemelerinden farklı. GDR ve Naziler bile bu kadar ileri gitmemişti.

Cinsiyet dilinin destekçileri dilin değiştiğini ve ilerlemenin durdurulamayacağını vurguluyor. Siz ise bunun yukarıdan dayatılan otoriter bir yeniden yapılanma olduğunu iddia ediyorsunuz. Bu sonuca nasıl varıyorsunuz?

Gerçek dil değişimi, Duden sözlüğü uzun zamandır yasaklamış olmasına rağmen, giderek daha fazla insan sözde aptal kesme işaretini kullanmaya karar verdiğinde gerçekleşir. Ve Duden sonunda pes edip, artık şirket adları gibi belirli durumlarda buna izin vereceğimizi söylediğinde. Gerçek dil değişimi ayrıca, İspanyolca selamlama "adios" ifadesi denizcilik argosunda o kadar berbat edildiğinde gerçekleşir ki önce "atschüs" ve sonra sadece sonunda "tschüs" veya "tschüss" olarak duyulur. Bu, aşağıdan gelen bir dil değişimidir. Yüz binlerce, hatta milyonlarca konuşmacı ve yazarın bu şekilde konuşmaya karar vermesiyle ortaya çıkmıştır.

Peki şu an yaşadığımız gerçek bir dil değişimi değil mi?

Hayır, ama her zaman dil değişikliğiyle açıklanır. Mevcut dilsel dönüşüm, toplumu dil aracılığıyla şekillendirmek isteyen küçük çıkar grupları tarafından yönlendiriliyor. Bu uluslararası bir olgu: Berlin Duvarı'nın yıkılmasından ve işçi sınıfının öneminin azalmasından sonra, solun bir bölümü kendisini ayrımcılığa uğrayanların enternasyonali olarak yeniden icat etti. Bunda çok başarılı oldular çünkü bu ayrımcılık nesnel olarak ölçülebilir değil. Bir milyarderin kendisini kadın olarak tanımlayan oğlu bile yanlış zamirlerle hitap edildiğinde kendini bir kurban olarak gösterebilir.

Okuldayken, 1990'larda büyük "I"yi kullanan Wochenzeitung'u sık sık okurdum. O zamanlar, sol görüşlü bir gazetenin tuhaflığıydı. Nasıl ana akım oldu?

Evet, bildiğim kadarıyla, "WoZ" ve Radio Lora cinsiyet eşitliğini ilk kullananlar arasındaydı. Almanya'da insanlar her zaman "TAZ" olduğunu düşünür, ancak İsviçreliler daha hızlıydı. Sol görüşlü yayınlarla sınırlı olduğu ve bazı Yeşiller Oberkleinkadillendorf belediye meclisinde böyle konuşmak zorunda olduklarını düşündükleri sürece, neredeyse hiç kimseyi etkilemedi. Ancak şimdi aniden her yerde mevcut. Gücün dili haline geldi.

Hangi şekilde?

Birçok devlet kurumu, üniversite, okul ve diğer kurumlar, fırsatçı büyük işletmelerle dilin "daha adil" olması gerektiği konusunda hemfikir. Bu zafer, basın ve iletişim bölümlerinin artık her yerde ayrımcılıktan şüphelenen neo-beşeri bilimler mezunlarıyla dolu olması gerçeğiyle açıklanabilir. Bu yarı entelektüel kast, Amerikan üniversitelerinde moda olan tüm teorileri papağan gibi tekrarlıyor. Dünya çapında yaklaşık 120 milyon Almanca konuşan kişiye kendilerini nasıl ifade etmeleri gerektiğini dikte etmek istiyorlar.

Yetkililer ve sol partiler size karşı çıkar: Kimsenin cinsiyeti kullanmasına gerek olmadığını söylerler. Aslında kültür savaşı yürüten sağ kanattır.

Bu, gerçeklerin tamamen çarpıtılmasıdır. Ve elbette, hiç kimsenin cinsiyeti kullanmak zorunda olmadığı iddiası saçmalıktır. Yetkililer yalnızca başvuran cinsiyeti kullandığında sözleşme veriyorsa, bu bir zorunluluktur. Almanya'da, cinsiyetin tüm eleştirmenlerini kadın düşmanı ve aşırı sağcı olarak karalayan Amadeu Antonio Vakfı gibi devlet tarafından finanse edilen STK'lar bile var. Bu ayrıca, dil dönüşümünün sadece 60 yaş üstü erkekler arasında değil, halk arasında tetiklediği "nefes nefese kalma" durumunu da açıklıyor. Şirketlerin çalışanlarından cinsiyeti kullanmalarını istediğini okuduğunuzda ve bankamın da benim için cinsiyeti kullandığını gördüğünüzde, bunun ne kadar baskın olduğunu aniden fark ediyorsunuz. Zorunluluk, birçok ankete göre cinsiyeti kullanmak istemeyen halkın çoğunluğuna yöneliktir. Bugünün 20 yaşındakileri için bile cinsiyetlendirme kesin bir şey değildir.

Zürih şehrinde, yönetimin cinsiyet yıldızını kullanmasını yasaklayacak bir girişim yakın zamanda reddedildi. Bu, en azından çoğunluğun cinsiyetlendirmeyi yasaklamak istemediği anlamına geliyor.

Bu tür vakaların "cinsiyet yasağı" olarak anılması bile sol görüşlü siyasetin başarısını gösterir. Bu sadece yazım kurallarına uyma meselesidir. İsviçre'nin de üyesi olduğu Yazım Konseyi, bu özel karakterlerin kullanımına karşı açıkça tavsiyede bulunur. Sadece "Lehrinnen und Lehrer" (öğretmenler ve öğretmenler) veya "Studierende" (öğrenciler) gibi çift biçimler yazımla uyumludur. Birisi bana "Schweizer" kelimesini "tz" ile yazmama izin verilmediğini söylerse, bu yanlış yazım yasağı değildir. Aksine, lütfen yazım kurallarına uymam için bir taleptir.

Cinsiyetlendirme birçok biçimde karşımıza çıkıyor; örneğin "yayalar*", "yayalar:" ve "yayalar." Bunlardan hangisi sizi en çok rahatsız ediyor?

İki nokta üst üste kesinlikle grafiksel olarak en az fark edilendir. "Zufussgehenden" ve "Klavierspielenden" ile aslında yazım açısından uyumlu biçim beni neredeyse en çok rahatsız ediyor çünkü çok gösterişli ve bürokratik görünüyor. En kötüsü, örneğin "Süddeutsche Zeitung" ve diğer medyada Almanya'da zaten oldukça yaygın olan bir biçim buluyorum: Bazen dişil, bazen eril biçim kullanılıyor. Meslek gruplarını sıralarken fırıncılardan ve kasaplardan, zanaatkarlardan ve hakimlerden bahsediliyor. Genel bir dişil biçim yaratılıyor, ancak tutarsız bir şekilde kullanılıyor. Bu bazen tamamen kafa karışıklığına yol açıyor çünkü sadece belirli kadın hakimleri mi yoksa hepsini mi kastettiği bilinmiyor.

Kitabınızda, "profesör" gibi sözcükleri duyduğunuzda yalnızca erkekleri düşünmenin saçma olduğunu yazıyorsunuz - çalışmalar bunu kanıtladı. Benim izlenimim, bu sözcükleri duyduğumda genellikle yalnızca erkek profesörleri düşündüğüm yönünde.

Siz de benim gibi, size bunun söylendiği bir zamanın çocuğusunuz. Sürekli olarak çift biçimli ifadelerle karşılaşıyoruz ve ben bile bazen bunun bir tür fikir birliğini ihlal ettiğini düşünüyorum. İnsanların "profesör" veya "astronot" gibi kelimeleri duyduklarında kadınları düşünmelerini istiyorsanız, daha fazla profesörlüğü kadınlarla doldurmanız veya daha fazla kadını uzaya göndermeniz gerekir. Üç kızım "öğretmen" kelimesini duyduklarında kesinlikle erkekleri düşünmüyor çünkü onların gerçeği bu kelimenin ağırlıklı olarak kadınlar olması. "Öğretmenlerim" diyorlar ve bununla kadınları kastediyorlar. Muhtemelen okul, siyaset ve üniversite boyunca yeterince uzun süre cinsiyet programlanmamışlar.

Başlangıçta "Kaiser" yerine "Keiser" gibi yeni yazım biçimleri öneren ve gürültülü protestolara yol açan 1998 yazım reformunu, günümüzün dil dönüşümünün "orijinal günahı" olarak tanımlıyorsunuz. Bunu biraz açabilir misiniz?

Nispeten küçük bir uzman grubunun, nüfusun ezici çoğunluğunun reddettiği bir reformu yürürlüğe koymaya çalışması ilk kezdi. Alman eğitim bakanlarını ve İsviçre ve Avusturya'daki yetkilileri, yazımın kesinlikle değiştirilmesi gerektiğine ikna etmeyi başardılar. Çok feci olduğu için planladıklarının yarısını geri çekmek zorunda kalmalarına rağmen, aktivistlere verilen mesaj, hükümet karar vericilerinin modern olmak istemeleri nedeniyle dil ile cezasız bir şekilde oynayabilecekleriydi.

Donald Trump'ın seçilmesinden bu yana özellikle belirgin bir tepki oluştu. Audi gibi şirketler artık "çalışan" terimini kullanmıyor ve Trump istenmeyen terimlere sol görüşlü aktivistlerle aynı öfkeyle saldırıyor. Kitabınız yanlış zamanda mı geliyor?

Hayır, hiç de değil. Bugünlerde, uluslararası şirketlerin Trump'tan korktuğu sıklıkla söyleniyor. Aynı şekilde, tüm çeşitlilik kampanyalarının ve cinsiyet saldırılarının da korkudan, daha önce görevde olan güçlü insanları memnun etmek için başlatıldığı da açıkça söylenebilir. Elbette, Trump'ın üniversitelerde yaptığı şey saçma ve yanlış, örneğin, "kadın" gibi terimler yasaklandığında veya siyahlar anma sayfalarından kaldırıldığında. Ancak, üniversiteler siyasi tek taraflılıkları ve beceriksiz insanları teşvik ederek bu tepkiyi neredeyse yalvararak karşıladılar. Almanca konuşulan dünyada, bu gelişmeye dair çok az kanıt görüyorum.

Hangi sebepten dolayı?

Elbette, bundan rahatsız olan büyüyen bir halk hareketi var. Bazı federal eyaletler de yönetimde ve okullarda sözde cinsiyet yasakları yürürlüğe koydu ve Federal Eğitim Bakanı memurlarının cinsiyet yıldızını ve benzeri özel sembolleri kullanmasını yasakladı. Ancak cinsiyet dilinin altında yatan ideoloji etkisini sürdürüyor. Birçok kişi, SPD'nin baskısı altındaki Merz hükümetinin Yeşiller tarafından başlatılan birçok girişime, örneğin eşcinsel temsilcilerine ve dil dönüşümünü teşvik eden STK'lara devlet fonu sağlanmasına tutunmasından hayal kırıklığına uğruyor. Kamu yayıncılığı, caydırılmadan cinsiyete dayalı dili kullanmaya devam ediyor. Her ne kadar muhtemelen meşruiyetini kaybetmesine bundan daha fazla katkıda bulunan çok az şey olsa da.

Kitabınızda, totaliter bir rejimde dilin tecavüzünü anlatan George Orwell'a atıfta bulunuyorsunuz. Bu biraz abartı değil mi?

Elbette, "1984" romanındaki Winston Smith gibi totaliter bir diktatörlükte yaşamıyoruz ve kimse yanlış bir şey söylediği için fare kafesine atılmıyor. Ancak "1984"ün sonundaki dil bilgisi ve yeni konuşma bölümüne bakarsanız, ne kadar çok benzerlik olduğunu görünce şaşıracaksınız. Örneğin, kelimelerin onları kullanan kişiye bağlı olarak yeni anlamlar kazanması. "Sprachpolizei" (dil polisi) uzun süre Almanya'da sağcı bir terim olarak kınandı. Bavyera ve Saksonya gibi eyaletler cinsiyet yıldızının kullanımını yasakladığında, solcular aniden dil polisi hakkında konuşmaya başladılar. Kelime dağarcığının iyi ve kötü kelimeler olarak sınıflandırılması, "Hetze" (tahrik) gibi terimlerin şişirilmiş kullanımı gibi, "1984"ü güçlü bir şekilde hatırlatıyor.

Çünkü bu terim Naziler tarafından ve Doğu Almanya'da siyasi muhalifleri cezalandırmak amacıyla kötüye kullanılıyordu?

Tahrik, tarihi cehaletin harika bir örneğidir—ya da daha doğrusu, kötü bir örneğidir. Nazi propagandasının merkezi bir kavramıydı. Tahrik her zaman başkalarının yaptığı bir şeydi ve ölümle cezalandırılabilirdi. Terim, Nasyonal Sosyalizm altında olumlu bir şekilde kullanıldığı için buna propaganda denilemezdi. GDR'de bile, "yıkıcı tahrik" bir suçtu. Tüm bunlar, terimin dikkatli bir şekilde kullanıldığını düşündürür. Bunun yerine, her türlü aktivistin söylemi sol-yeşil anlamda kontrol etmesini meşrulaştırma işlevi görür. Robert Habeck, "1984"ün Almanca baskısına önsöz yazdığında, muhtemelen ironinin farkında bile değildi.

Matthias Heine: Büyük Dilsel Dönüşüm. Bir Sosyal Felaket. Langen-Müller-Verlag, Münih 2025. 236 s., Fr. 36.90.